Günəşsiz həyatın olmadığını və günəşə məruz qalmayan orqanizmlərdə müxtəlif xəstəliklərin baş verdiyini hamımız bilirik. Bundan əlavə, günəşdə uzun müddət qaldıqda dərimizin zədələndiyini də bilirik (ən azı yanıq yarası). Müəyyən müddət günəşə məruz qalan dərinin rəngi tündləşir. Ağ irqdə günəşin təsirində qaralmış dəri dərhal nəzərə çarpır. Qədim dövrlərdə açıq yerdə işləyən fəhlələrdə dərinin tündləşməsi müşahidə edilirdi. Bu, kənd əhalisini təmsil etdiyi üçün qəbuledilməz bir vəziyyət idi. Digər tərəfdən aristokrat qadınlar açıq dəriləri ilə fərqliliklərini hiss etdirməyə çalışırdılar.
20-ci əsrin ikinci yarısında ağ irq yayda çimərliklərdə bədənlərini nümayiş etdirmək və günəş yanığı almaq modası ilə ortaya çıxdı. Dəniz kənarına və çimərliklərə gedə bilmək müəyyən sosial status və iqtisadi güc tələb edir. Bu imtiyaz sahibi olanlar bunu dərilərinin qaralması ilə göstərməyə çalışır və sosial baxımdan imtiyazlı olduqları imicini verməyə çalışıblar. Bu moda o qədər populyarlaşdı ki, texnologiya dərhal ondan faydalandı. Solarium adlı qurğular açıldı və texnoloji cihazlarla dəri rəngi tündləşdirilməyə başlandı.
Bütün bu mediatik məlumatları bir kənara qoysaq, elm hadisəyə çox fərqli yanaşır. Sübut olunub ki, günəş şüaları dərimizi yaşlandırır və xərçəng riskini artırır.
Günəş işığında zərərli dalğalar
Günəşin zərərli təsirinə ultrabənövşəyi dediyimiz şüalar səbəb olur. Ultrabənövşəyi şüa günəş işığında aşkar edilən elektromaqnit şüalanmadır. Dalğa uzunluğu görünən işıqdan daha qısa olduğu üçün onları gözlə görmək olmur. Ultraviyole A, B və C növlərinə malikdir. Tip C atmosferdəki ozon təbəqəsi tərəfindən udulduğu üçün adətən yerə çatmır. Bizə çatan ən çox ultrabənövşəyi A (UVA) və ultrabənövşəyi B (UVB) şüalarıdır.
Ultraviyole A (UVA): Dərinin rənginin dəyişməsinə səbəb olmur. Keçmişdə çox da zərərli olmadığı düşünülən bu şüalanmanın əslində melanoma adlı təhlükəli bir xərçəngə səbəb olduğu anlaşılıb. Dərinin qocalmasında və aşınmasında mühüm rol oynayır, çünki dərinin daha dərin hissələrinə keçə bilər. DNT dediyimiz genetik quruluşda dolayı dəyişikliklər edir. Ultrabənövşəyi A şüşə və buludlardan keçərək zərərli təsirini də göstərir.
Ultraviyole B (UVB): Günəş altında dərimizin rənginin qaralmasına səbəb olan işıqdır. Dərinin qocalmasını sürətləndirir. Qırışları artırır. O, həmçinin müxtəlif dəri ləkələrinin və xərçəngin əmələ gəlməsini asanlaşdırır. DNT strukturunu birbaşa dəyişdirir.
Ultraviyole C (UVC): Ultrabənövşəyi şüalar arasında ən yüksək enerji və zərərə malikdir. Mikrob öldürücü təsirə malikdir. Genlərdə və xərçənglərdə dəyişikliklərə səbəb olur. Xoşbəxtlikdən o, ozon təbəqəsi və atmosfer tərəfindən tamamilə udulur və normal şəraitdə yer üzündəki insanlar üçün ciddi təhlükə yaratmır.
Günəşin zərərli təsirlərindən özümüzü necə qoruyaq?
Dərimizin sağlamlığını və təravətini qorumaq istəyiriksə, özümüzü günəş şüalarından qorumalıyıq. Hər bir insanın gündəlik həyatında açıq havada və günəş altında vaxt keçirməyə vaxtı olmalıdır. Bununla belə, uzun müddət günəş altında qalmaqdan çəkinməliyik. Həddindən artıq günəşdən qaçmaq heç çimərliklərə getməmək kimi başa düşülməməlidir. Çimərliyə getmədən belə gündəlik həyatımızda həddindən artıq günəşə məruz qala bilərik.
Özümüzü həddindən artıq günəşdən qorumaq üçün görəcəyimiz bəzi sadə ehtiyat tədbirləri bunlardır:
Kölgədə olmaq: Xüsusilə ultrabənövşəyi şüaların ən çox olduğu saatlarda (10-16 saat arası) günəş altında gəzməmək lazımdır. Otaqda və ya avtomobildə günəşə məruz qalmaq da təhlükəlidir, çünki ultrabənövşəyi A (UVA) şüşədən keçə bilər.
Qoruyucu paltar geymək: Əgər günəşin altında qalmaq zərurəti yaranarsa, çılpaq qalmamağa diqqət etməliyik. Uzunqol köynək, uzun şalvar və yubka günəşdən təsirli şəkildə qoruyur. Sıx toxunmuş və tünd rəngli parçalar açıq rəngli və seyrək toxunmuş parçalardan daha qoruyucudur. Şapkalar və gün eynəkləri də gözləri, göz ətrafını və baş dərisini qorumaqda təsirlidir.
Günəşdən qoruyucu vasitələrdən istifadə: Günəş qoruyucuları günəşin zərərli şüalarını süzmək üçün hazırlanmış maddələrdir. Onlar dəriyə sürtülərək istifadə olunur. Onlar həmçinin ultrabənövşəyi şüaları udan və ya günəş şüalarının qarşısını alan maddələr kimi tanınırlar. Bazarda müxtəlif növləri var. Onlar losyonlar, gellər, kremlər, spreylər və s. şəklində ola bilər. Bütün günəş kremləri eyni təsirə malik deyil. Onların əksəriyyəti yalnız ultrabənövşəyi B (UVB) radiasiyasından qoruyur. Son zamanlar UVB, eləcə də ultrabənövşəyi A (UVA) şüalarına qarşı qoruyucu təsir göstərən məhsullar hazırlanmışdır. Bunlara geniş spektrli günəş kremləri deyilir. Günəş yağı qəbul edərkən hər iki ultrabənövşəyi şüalardan qoruyanlara (geniş təsir spektrli) üstünlük verilməlidir.
Günəşdən qorunma faktoru (SPF): Günəş qoruyucularının zərərli şüaları süzgəcdən keçirmə dərəcəsinə “günəşdən qorunma faktoru” (SPF) deyilir. SPF sıfırdan 100-ə qədər rəqəmlərlə ifadə edilir. Yaxşı qorunma təmin etmək üçün SPF faktoru 25-dən yuxarı olan günəşdən qoruyucu vasitələrdən istifadə edilməlidir. Günəşdən qoruyucu kremlərin təsiri mütləq deyil. Məsələn, SPF 15 olan krem UVB-nin 93%-ni, SPF 30 isə 97%-ni, SPF 50 isə 98%-ni blok edə bilər. SPF 100-ün effektivliyi 99% təşkil edir. Gördüyünüz kimi, SPF 30 və SPF 100 arasında qorunma baxımından çox kiçik fərq var. Günəşdən qoruyan kremlərin qorunma müddəti məhduddur. SPF 30 ilə günəşdən qoruyucu krem sürdükdə 30 dəqiqə günəş altında qalsanız, bədən bunu bir dəqiqə kimi qəbul edəcək. Amma eyni yağla 5 saat günəşin altında qalsanız, bədən bunu 10 dəqiqə kimi qəbul edəcək ki, bu da qızmar günəş altında qısa müddət deyil. Yəni sırf günəşdən qoruyucu sürdüyüm üçün saatlarla günəşin altında qalmamaq lazımdır.
Suya davamlılıq: Bəzi günəşdən qoruyucu vasitələrin qablaşdırmasında suyda olarkən belə təsirinin azalmadığı yazıla blər. Testlər göstərir ki, suya davamlı olduğu deyilən yağlar da islanma və ya tərləmə zamanı təsirini 40-80 dəqiqə ərzində itirir. Bu səbəbdən tərləmə və suya girmə hallarında bu müddət bitdikdə sonra krem yenidən tətbiq edilməlidir.
Günəş kremindən necə istifadə etməli? Tam qorunmaq üçün günəşə çıxmazdan 20 dəqiqə əvvəl günəşdən qoruyucu krem çəkilməlidir. Yağı dərinin bütün açıq hissələrinə yaymaq lazımdır. Normal şəraitdə yağ hər 2-3 saatdan bir təkrar tətbiq edilməlidir. Tərləmə və suya girmə hallarında günəş yağının hər saat və ya daha tez-tez təkrarlanması faydalıdır.
Solaryumlar: Günəş çarpayıları və ya günəş lampaları olaraq da bilinən Browning cihazları düşünə biləcəyiniz qədər zərərsiz deyil. Bu lampalar ultrabənövşəyi A (UVA) və B (UVB) şüaları verir. Hər iki şüa dəri üçün zərərlidir. Yaşlanma, aşındırıcı və hətta xərçəngə səbəb olan təsirlərə malikdir. Xüsusilə 30 yaşdan aşağı insanlar tərəfindən istifadə edildikdə, gələcəkdə melanoma inkişaf riski artır.
