Yeniyetməlik insan həyatında boyun ən çox artdığı ikinci dövrdür. Yeni doğulmuş körpələrin orta uzunluğu 50 sm-dir. Bir yaşında, təxminən 74 sm sürətlə böyüyür. 1-2 yaşlı körpə orta hesabla 12 sm böyüyür. Daha sonra boy artımı yetkinlik yaşına qədər orta hesabla 5-6 sm olaraq davam edir. Yetkinlik dövründə qızlar 20-25 sm, oğlanlar isə 25-30 sm böyüyür; Bəzi oğlanlarda boy artımı 30 sm-dən çox ola bilər.
Boy artımına təsir edən müsbət və mənfi amillər
Genetika: DNT insanın boyunu müəyyən edən əsas faktordur. Alimlər boyu müəyyən edən 700-dən çox müxtəlif gen müəyyən ediblər. Bu genlərin bəziləri böyümə plitələrinə, digərləri isə böyümə hormonlarının istehsalına təsir göstərir. Normal boy intervalları da etnik mənsubiyyətə görə fərqlənir. Yenə bunu DNT-lər təyin edir. Daun sindromu, Noonan sindromu və ya Turner sindromu kimi müəyyən genetik şərtləri olan uşaqların yaşıdlarından daha qısa olması gözlənilir. Marfan sindromu olanlar daha uzun boylu olurlar.
Hormonlar: Bədən böyümə plitələrinə yeni sümük meydana gəlməsini bildirən hormonlar istehsal edir. Böyümə hormonları adlanan bu hormonlar hipofiz vəzində hazırlanır və böyümə üçün ən vacib hormonlar qrupudur. Bəzi sağlamlıq şərtləri bədənin istehsal etdiyi böyümə hormonlarının miqdarını məhdudlaşdıra bilər və boy qısalığına səbəb ola bilər. Anadangəlmə böyümə hormonu çatışmazlığı adlanan nadir genetik xəstəliyi olan uşaqlar digər uşaqlara nisbətən daha yavaş böyüyürlər.
Tiroid hormonları: Tiroid bezi böyüməyə təsir edən hormonlar istehsal edir. Aşağı tiroid və ya böyümə hormonu səviyyələri daha yavaş böyümə sürətinə və yetkin boyu qısalmasına səbəb ola bilər.
Cinsi hormonlar: Yetkinlik dövründə boy artımının sürətlə artmasının səbəbi qızlarda artan estrogen hormonunun, oğlanlarda testosteron hormonunun və böyümə hormonunun təsirini artırır, eyni zamanda boy artımını stimullaşdırır. Qızlarda ifraz olunan estrogen hormonu boyun uzanmasını təmin edən böyümə qığırdaqlarına yetkinləşdirici təsir göstərdiyi üçün böyümə qığırdaqları menstruasiya sonrası sürətlə sümükləşir və bağlanır. Buna görə də, menstruasiya sonrası qızlar bir az böyüyürlər. Müntəzəm menstruasiya zamanı boy artımı ilk menstruasiyadan sonra yalnız 5-6 santimetr ətrafında olur.
Cins: Kişilər qadınlardan daha uzun olurlar. Kişilər də qadınlardan daha uzun böyüməyə davam edə bilər. Orta hesabla, yetkin bir kişi yetkin bir qadından 14 sm uzundur.
Qidalanma: Qidalanmayan uşaqlar, adətən uşaqlıqda gözləniləndən daha qısa və kiçik olurlar, lakin bu boşluq, düzgün qidalanma və ehtiyat tədbirləri ilə yetkinlik yaşına çatmazdan əvvəl bağlana bilər.
Dərmanlar: Müəyyən dərmanların istifadəsi böyüməni yavaşlata bilər. Kortikosteroidlərin xroniki istifadəsi bunun mümkün nümunəsidir. Bununla belə, astma kimi tez-tez kortikosteroid tələb edən xroniki xəstəliklər də böyüməyə təsir edə bilər.
Xroniki xəstəliklər: Kistik fibroz, böyrək xəstəliyi və çölyak xəstəliyi kimi sağlamlıq problemləri, yetkin boyun gözləniləndən daha qısa olmasına səbəb olur. Xərçəngli uşaqlar da daha qısa ola bilər. Bundan əlavə, qaraciyər xəstəlikləri, xroniki bağırsaq xəstəlikləri və ya revmatik xəstəliklər, xroniki ürək xəstəlikləri, astma kimi uzun müddətli kortizon müalicəsinə səbəb olan xəstəliklərdə boy qısalığı ola bilər. Bu xəstələrdə bir tərəfdən böyümə hormonunun ifrazı mənfi təsir edir və eyni zamanda cinsi yetkinliyin gec daxil olması səbəbindən uşaqların boyu qısa qalır.
Psixoloji vəziyyət: Yeniyetməlik dövründə boy və psixoloji vəziyyət arasında aydın əlaqə var. Yaşanan psixoloji problemlər hormonların fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Valideynlərdən birinin itirilməsi, ev mühitindən uzaq olması və ya sıx imtahan stressi olduğu hallarda cinsi yetkinlik dövrünü başlatan bəzi hormonların və böyümə hormonunun ifrazında qeyri-kafilik yaranır və kifayət qədər boy artımı müşahidə olunmur.
Boy artımı nə vaxt dayanır?
Estrogen hormonunun böyümə qığırdaqlarının bağlanmasına, yəni sümükləşməyə testosterondan daha çox təsiri var. Bu səbəbdən oğlanlar qızlardan daha uzun olur. Cinsi hormonlar əvvəlcə sürətli boy artımına, sonra isə böyümə qığırdaqlarının bağlanmasına səbəb olduğu üçün böyümənin dayanmasına səbəb olur.
Cinsi hormonların boy artırıcı təsirini göstərə bilməsi üçün yeniyetmələrdə tiroid hormonu və böyümə hormonu da normal səviyyədə ifraz edilməlidir. Sümük epifizlərinin (böyümə qığırdaqlarının) sümük uclarının gec yeniyetməlik dövründə birləşməsini göstərən radioloji görüntü, yaşından asılı olmayaraq, daha çox böyümənin baş verməyəcəyini sübut edir.
Böyümə və İnkişaf Dövründə Uşaqlarda Boy Arta bilərmi?
Hündürlüyə təsir edən bəzi amillər idarə oluna bilsə də, bəziləri yox. Boy genetik və DNT-dən qaynaqlananlardan başqa bəzi ətraf mühit dəyişənləri ilə artırıla bilər. Əks halda, gözləniləndən daha qısa olma ehtimalı var.
Dietoloqlar uşaqlara və yeniyetmələrə bol meyvə və tərəvəz ilə balanslaşdırılmış və adekvat bir pəhriz qəbul etməyi tövsiyə edir. Bu, onların inkişafı üçün lazım olan bütün vitamin və mineralları almasını təmin edəcək.
Protein və kalsium sümük sağlamlığı və böyüməsi üçün xüsusilə vacibdir. Bəzi proteinlə zəngin qidalara aşağıdakılar daxildir:
- Ət və quş əti,
- Dəniz məhsulları,
- Yumurta,
- Paxlalılar,
- Fındıq və yağlı toxumlar.
Bəzi kalsiumla zəngin qidalar bunlardır:
- Qatıq,
- Süd,
- Pendir,
- Brokoli,
- Brüssel kələmi,
- Soya,
- Sardina,
- Qızılbalıq.
Kifayət qədər yuxu almaq böyüməyə təsir edən digər vacib amildir. Yuxu uşaq və yeniyetmələrdə böyümə və inkişafı dəstəkləyir. Dərin yuxu zamanı orqanizm böyüməsi üçün lazım olan hormonları ifraz edir. Bu səbəblə kifayət qədər yuxu kifayət qədər boy artımı, böyümə və inkişafı dəstəkləyir.
Normal fiziki inkişafla yanaşı boy üçün də müntəzəm məşq vacibdir. Məsələn, çöldə oynamaq və ya müntəzəm məşq etmək sümükləri daha sağlam, sıx və güclü edə bilər.
